Ko'pchilik to shu kungacha, kometalar Yerga katta ziyon yetkazishi mumkin, deb hisoblaydi. Masalan, ayni paytda Yerdan unchalik uzoqda bo'lmagan kometa portlasa, nima bo'lishi mumkin?

   Bilishimizcha, kometalar portlamaydi. Kometalar Quyosh atrofidagi o'z orbitasi bo'ylab ma'lum bir tezlikda harakat qiladi. Ko'pgina kometalarning orbitasi shu darajada cho'zinchoqki, ularning shakli uzaytirilgan yo'g'on sigaretani eslatadi. Kometalar orbitasi ularga yaqin yulduzlarning yonidan o'tadi. Kometa o'z orbitasini bir marta aylanib chiqishi uchun minglab yillar kerak bo'ladi. Ular butunlay ko'zdan yo'qolganday tuyuladi, aslida esa ko'rish maydonidan chiqib ketgan bo'ladi.

   Sayyoralarning tortish kuchi kometalarga juda qattiq ta'sir qiladi. Ayrim kometalar bunday tortish kuchlari ta'sirida o'z orbitasidan chiqib ketadi va orbitasi qisqarib qoladi. Masalan, Yupiter — Mushtariy shunday yo'l bilan juda ko'p kometa to'plagan, ularning har biri Quyosh atrofida 6 yillik davr bilan aylanadi. Ma'lum bir vaqt muntazamligi bilan paydo bo'lib turadigan kometalar davriy kometalar deb ataladi.

   Kometalar abadiy yo'qolib ketishi mumkin-mi? Ayrimlari yo'qolib ham ketadi. Munaj-jim Vilgelm fon Bila 1826 yili ana shunday «yo'qolib ketgan kometalar»dan birini izlab topdi. U bir necha bor paydo bo'ldi, har safar paydo bo'lganida uni yuzlab munajjimlar kuzatishdi. So'ngra 1846 yili kometa ikkiga bo'lindi va undan ikkita kometa hosil bo'ldi. Undan ham keyin Bila kometasining ikki bo'lagi juda kichik qismlarga parchalanib ketdi.

   Mutaxassislar, bu bo'laklar noyabr oxirida osmonda paydo bo'ladigan meteorit yomg'irini hosil qilgan, deyishadi. Bila kometasi tarixidan shu narsa ma'lum bo'ladiki, darhaqiqat, kometalar yo'q bo'lib ketadi; ular parchalanadi, orbitasidan chiqib ketadi va meteorit changiga aylanadi.

    Bir vaqtlar odamlar paydo bo'lgan kometalarni ko'rib dahshatga tushishgan. Ular kometani shayton alomati, vabo, urushlar va o'lim nishonasi deb bilishgan.

    Bugungi kunga kelib, kometalar nima ekanini bilsak-da, ular haqidagi ko'p narsalar hali bizga ma'lum emas. Kometaga ilk bor ko'zimiz tushganda, garchi diametri bir necha ming kilometrni tashkil etsa ham, uning kichik bir shu'lali jism ekanini kuzatamiz. Kometaning markazidagi kichik, yarqiroq yoruglik nuqtasini ham ko'rish mumkin. Ushbu yorug'lik nuqtasi kometaning yadrosi deb ataladi. Munajjimlarning fikricha, yadro muz va chang zarralari aralashmasidir. Bu aralashmadan diametri 0,5 dan 20 kilometrgacha bo'lgan shar hosil bo'ladi.

    Quyoshga yaqinlashishi bilan kometaning dumi paydo bo'ladi. Dum juda siyrak gaz va uta mayda zarralardan iborat bo'lib, ular kometa yadrosidan Quyosh ta'siri ostida ajralib chiqadi. Kometa yadrosini uning «po'stloq» deb atalmish uchinchi qismi o'rab turadi. U qattiq moddadan iborat yaqinlanib turuvchi bulutdir.

Kometalar dumi turli shakl va o'lchamga ega. Ba'zilari — qisqa va keng, boshqalari esa uzun va ingichka. Ba'zi kometalarning esa, umuman, dumi yo'q. Kometa Quyoshga yaqinlashayotganda undan dum usib chiqadi va harakati ham tezlashadi. Bu vaqtda kometa boshi oldinda kuyi harakat qiladi. So'ngra qiziq bir vaziyat yuz beradi. Kometa Quyoshdan uzoqlashgani sari dumi uning oldiga o'tadi.

    Buning sababi shundaki, Quyosh nurlari kometa yadrosidan materiyaning mayda zarralarini yulib oladi va uning Quyoshga teskari bo'lgan yo'nalishda dumi paydo bo'lishiga olib keladi.

    Shuning uchun kometa Quyoshdan uzoqlashayotganda dumi oldinda harakatlana boshlaydi. Bu vaqtda kometaning tezligi pasayadi va asta-sekin ko'zimizga ko'rinmay qoladi. Kometalar uzoq yillar yo'q bo'lib ketishi ham mumkin, ammo aksariyati vaqt o'tishi bilan qaytib keladi. Ular Quyosh atrofida aylanadi. Ayrimlarining Quyosh atrofida bir marta to'la aylanib chiqishi uchun juda ko'p vaqt talab etiladi. Masalan, Gatley kometasi Quyosh atrofida 76 yilda bir marta to'la aylanib chiqadi. Galley kometasi ilk marta xitoylik bir rassom chizgan suratda meloddan avvalgi 168 yilda o'z aksini topgan. 1682 yilda Britaniya qiroli mo'najjimi Edmund Galley bu kometaning harakatini kuzatish jarayonida olib borgan o'z yozuvlarini sinchiklab tekshirib chiqqandan so'ng, aynan shu kometa har 76 yilda Yerga yaqin kelib ketishini aniqladi. Bu kometani inglizlar 1066 yili Gastings yaqinidagi jang arafasida ko'rishgan. 1986 yili Galley kometasi to'g'risida ma'lumot to'plash uchun kosmik kema uchirildi. Kema kometaning shakli va o'lchamlarini ko'rsatuvchi 2000 ta suratni Yerga yubordi. Aniqlashicha, kometa olimlar taxmin qilganidan ikki marta katta ekan. Uning uzunligi 16 km.dan oshiq, eni esa 10 km atrofida.

    Munajjimlar bugungi kungacha 1000 ga yaqin kometani ro'yxatga olishgan, ammo bizning Quyosh sistemamizda ko'zga ko'rinmaydigan kometalarning soni bir necha yuz mingdan oshiq bo'lishi ham ehtimoldan xoli emas.

    Har bir asrda kometalar Quyosh yaqinidan shu darajada ko'p o'tadiki, ularning yorqin va porloq «dumi»ni Yerdan ham ko'rish mumkin bo'ladi. Kometani faqat Quyoshning yonidan o'tayotganda kuzatish mumkin. So'ngra Quyosh kometa yadrosidagi muzni bug'lantirib yuboradi. Quyoshdan chiqayotgan radiatsiya gazlar orqali o'tib, ularni ionlaydi va bu gazlar nurlanishiga sabab bo'ladi.

   Oy bizdan unchalik uzoq emasday ko'ringani bilan Yerdan ungacha bo'lgan masofa 384 400 km.dir. Uning diametri 3 476 km, boshqacha aytganda, Amerika Qo'shma Shtatlarining u sohilidan bu sohiligacha bo'lgan masofadan kichikdir. Agar eng kuchli teleskop bilan Oyga qaralsa, ungacha bo'lgan masofa 100 km.dan oshmaydiganday ko'rinadi.

    U bizga shunday yaqin va katta ko'ringani uchun ba'zan 384 400 km juda olis yo'l ekanini ham unutib qo'yamiz. Mashinada ketayotganimizda Oy ortimizdan eragashayotganga o'xshab ko'rinishi sababi ham uning Yerdan nihoyatda olisda ekani bilan bog'liq.

    Avvalo, shuni aytish kerakki, u bizga shunday tuyuladi, bu sezgi ruhiyatimizga o'rnashib qolgan. Yo'ldan katta tezlik bilan ketayotganimizda, yo'l chekkasidagi daraxtlar, uylar, hovlilarning devorlari, qolaversa, yo'l orqaga qarab chopayotganga o'xshaydi.

    Biz Oy ham yonimizdan o'tib ketishini, hechqurin, yo'ldan ilgarilaganimiz sari u ham daraxtlar singari ortimizda qolib ketishini kutamiz. Bunday bo'lmagach, u bizni «ta'qib» etib yurganga o'xshab tuyuladi.

Nega bunday bo'ladi? Buning sababi shuki, Yerdan Oygacha bo'lgan masofa nihoyatda olis. Bizning avtomobilimiz bir necha daqiqada bosib o'tadigan yo'l bilan taqqoslaganda, bu juda olis masofa. Shuning uchun ham mashinada ketayotganimizda, bizning Oyni ko'rish burchagimiz mutlaqo o'zgarmaydi.

    Ahyon-ahyon bo'lsa-da, Oyni kunduzi ham ko'rish mumkin. Chunki u kunduzi Yerning biz yashayotgan tomoniga qarama-qarshi tarafga o'tib qoladi. Ba'zida naq tepamizda turgan bo'lsa ham uni ko'rish imkoni bo'lmaydi, chunki Quyoshning yorqin nurlari ularni qaytarayotgan Oyni bizga ko'rsatmay qo'yadi. Erta tongda yoki kechqurunlari, ya'ni Quyosh nurlari ko'zimizni qamashtirmayotgan kezlar ular ikkalasini ham ko'rishimiz mumkin bo'ladi.

   Ba'zi tunlar Oy atrofida, uning chegaralarini yuvib ketadigan ravshan bir yorug'lik paydo bo'ladi. Bu yorug' halqa g'alodir, o'zbekcha aytganda, Oy qo'tonlaganini bildiradi. Odamlar Oy tevaragida nurli halqa, yoy, dog' va ustunlar paydo bo'lishini bo'lajak yomg'ir alomati deb biladi.

   Ba'zida bunday manzarani Quyosh atrofida ham ko'rish mumkin. Galo parsimon bulutlar, to'g'rirog'i, ular tarkib topgan muz kristallarining yorug'likni sindirishi oqibatida paydo bo'ladi. Tumanli kechalarda ko'cha chiroqlari va uzoqdagi olovlarni ham galo qurshab oladi. Biroq Shimol yog'dusi bilan galoni o'zaro chalkashtirmaslik kerak. Shimol yeg'dusi, xuddi lyuminissensiya trubasida bo'lgani kabi, havoning ionlashuvi natijasida hosil bo'ladi.

    Inson Oy yuzasini sinchiklab tadqiq qilgach, u haqda ko'pgina qiziq narsalarni bilib oldi. Ammo Oyda hayot yo'qligini u yerga qadami yotmasdan oldin ham bilar edi.

    Oyda atmosfera yo'q. Munajjimlar buni Oyda Quyoshning botish payti yoki kechqurungi va tongi g'ira-shira payt bo'lmasligiga qarab aniqlashgan. Yerga tun asta-sekin cho'ka boradi, chunki havo Quyosh botgandan keyin ham uning nurlarini aks ettirib turadi. Oyda esa butunlay boshqa manzarani ko'rish mumkin: bir pasda qorong'ilik tushadi.

    Atmosfera yo'qligi sababli Oyga Quyoshning barcha nurlari to'g'ridan-to'g'ri tushaveradi. Quyosh Uzidan issiqlik, yorug'lik va radioto'lqinlar chiqaradi. Yerdagi hayot shu issiqlik va yorug'likka bog'liqdir.

    Quyosh o'zidan yana zararli radiatsiya ham tarqatadi. Yer atmosferasi bizni ulardan himoya qiladi. Oyda esa bunday zararli radiatsiyani yutadigan atmosfera yo'q. Quyoshdan chiqayotgan barcha foydali va zararli nurlar hech bir to'siqsiz Oy yuzasiga yetib kelaveradi. Atmosfera yo'qligi sababli Oy yuzasi yo haddan ziyod issiq, yoki nihoyatda sovuq bo'ladi. Aylanayotgan Oying Quyoshga qaragan tomoni juda qizib ketadi va temperatura Selsiy shkalasi bo'yicha 150 darajaga yetadi. Bu shaqirlab qaynayotgan suvning temperaturasidir. Jazirama Oy kuni ikki hafta davom etadi.

    So'ngra ikki hafta davom etadigan tunga navbat keladi. Tunda temperatura — 125 darajaga tushib ketadi. Bu Yerning Shimoliy qutbidagi temperaturadan ikki barobar sovuqdir.

    Bunday sharoitda Yerdagi hayot shakllaridan birortasi ham mavjud bo'lishi mumkin emas.

   Tortish kuchi yoki gravitatsiya hodisasini Koinotdagi barcha katta-kichik jismlar yaqinida kuzatish mumkin. Bu har xil jismlar o'rtasida tortish kuchi mavjudligini bildiradi.

   Ammo bunday kuch kattaligi ikki narsaga: jismlarning massasi va ular o'rtasidagi masofaga bog'liq. Masalan, sizning tanangiz bilan Yer o'rtasida ham tortish kuchi amal qiladi.

   Yerning o'lchamlari nihoyatda katta bo'lgani uchun ham aynan u sizni tortib turadi. Aksincha bo'lishi mumkin emas. Yer yuzasida turganingizda tortish kuchi sizning og'irligingizga teng bo'ladi. Biroq sayoramiz markazi bilan o'zingizning orangizdagi masofani ikkiga ko'paytirishingiz bilan (ya'ni Yer yuzasidan 6 500 km yuqori ko'tarilishingiz bilan) og'irligingiz 4 marta kamayadi.

   Oy ulkan osmon jismi bo'lishiga qaramay, Yerdan ancha kichik. Uning massasi Yernikidan 80 marta kam. Shuning uchun ham uning tortish kuchi (gravitatsiyasi) Yerning tortish kuchidan ancha kam. Agar Oyga borib qolsangiz, tanangiz og'irligi 6 marta kamayadi. Boshqacha aytganda, agar siz Oy yuzasida balandlikka sakrash bilan shug'ullanadigan bo'lsangiz, Yerdagiga nisbatan 6 marta balandroq sakrashingiz mumkin bo'lur edi.

   Yerda insoniyat paydo bo'libdiki, Oy uning ko'zlariga jumboq bo'lib ko'rinadi.Qadim zamonlarda odamlar Oyni tun ilohasi, deb hisoblashgan va unga sig'inishgan. Ammo bugun biz u haqda ancha narsa bilamiz. Hatto sovet va amerikalik olimlar olgan suratlar yordamida uning «teskari» yoki qorong'i» tomonini ham ko'rishimiz mumkin. Nega biz Yerdan turib Oyning teskari tomonini ko'ra olmaymiz?

   Hamma gap shundaki, Yerning tabiiy yo'ldoshi bo'lmish Oy o'lchamlari unga nisbatan kichik bo'lgan osmon jismidir va u Yer atrofida aylanadi. Oy Yer atrofini bir marta to'la aylanib chiqishi uchun 29,5 kecha-kunduz vaqt ketadi. Qizig'i shundaki, Oy o'z o'qi atrofida ham shuncha kun mobaynida bir marta to'liq aylanib chiqadi. Shuning uchun ham Yerga uning faqat bir tomoni ko'rinadi.

   Buni yanada yaxshiroq tushunib olish uchun shunday tajriba qilib ko'rishingiz mumkin. Bitta olma yoki aplsin olib, uni ikki bo'lakka bo'ladigan chiziq chizing va uni Oy deb faraz qiling. So'ngra qo'lingizni musht qilib tuging va oldinga cho'zing. Uni Yer deb faraz qiling. Endi «Oy»ni «Yer»ga nisbatan faqat bir tomoni bilan aylantiring. «Oy» ni «Yer»ga bir tomoni bilan tutib turgan holda «Yer» atrofida bir marta aylantirib chiqing. Shunda «Oy» o'z o'qi atrofida ham aylanayottanini ko'rasiz, Yerdan esa uning faqat bir tomoni ko'rinadi.

Oy fazalari sikli — davriyligi yangi oy chiqishi bilan boshlanadi. Bu Oy Quyosh va Yer o'rtasida bo'lgan vaqtga to'g'ri keladi. Yangi Oy ko'zga ko'rinmaydi. So'ngra Oyning Yerga qaragan tomoniga Quyosh nuri tusha boshlaydi. Quyosh nuri tushgan joy aylananing ingichka va ensiz qismi bo'lib ko'rinadi. Bu aylana to'lishib boruvchi Oy deb ataladi. Oyning Quyosh nuri tushuvchi qismi tezlik bilan o'sib boradi va yarim aylana holiga keladi. Bu dastlabki chorak deyiladi. So'ngra to'lishib, so'nggi chorakka yetadi. Shu alfozda sikl tugab, qaytadan yangi Oy chiqadi.

   Koinotda har bir jism boshqasiga ta'sir etadi, ular o'zaro«tortishadi. Bu tortish kuchi yoki gravitatsiya deb ataladi. Tortish kuchi ikki omilga bog'liq.

   Birinchidan, u ob'yekt, jism yoki narsa tarkibida qancha modda borligiga bog'liq. Jism moddasining massasi qancha katta bo'lsa, gravitatsiya shuncha kuchli bo'ladi. Agar jismning massasi kichik bo'lsa, uning tortish kuchi ham kam bo'ladi. Masalan, Yerning massasi Oynikidan ko'p marta katta, shuning uchun Oyga nisbatan ko'proq og'irlik kuchiga ega.

   Ikkinchidan, og'irlik kuchi jismlar o'rtasidagi masofaga bog'liq. Jismlar bir-biriga qancha yaqin joylashgan bo'lsa, ular o'rtasidagi tortish kuchi shuncha katta bo'ladi. Ular o'zaro uzoq joylashgan bo'lsa, gravitatsiya ham kam bo'ladi.

   Endi Yerda odamlarning yashashiga bir nazar solaylik. Yerning massasi odamnikiga nisbatan katta, shuning uchun ham og'irlik kuchi uni Yerda ushlab turadi. Yer butun materiyasi, butun moddalari markazda turganday ta'sir ko'rsatadi. Yerning har bir nuqtasidagi og'irlik kuchini hisoblaganda, o'sha nuqta bilan uning markazi o'rtasidagi masofani hisobga olish kerak bo'ladi.

   Dengiz sohilidagi og'irlik kuchi tog' cho'qqisidagiga nisbatan ko'proqdir. Endi Yer yuzasidan juda olis masofaga uzoqlashgan odamni ko'z oldingizga keltiring. U yerda Yerning tortish kuchi juda zaif bo'ladi.

Nima uchun Yerning tortish kuchi bizning atrofimizda oddiy holda ko'zga tashlanmaydi? Nima uchun biz stollar, tarvuzlar yoki odamlar o'zaro tortishayotganini ko'rmaymiz? Chunki kichik narsalarning o'zaro tortish kuchi juda zaif. Masalan, bir-biridan ikki metr narida turgan ikki kishi bir-birini tortadi, ammo bu tortish kuchi shu darajada ozki, milligrammning yuzdan bir ulushidan ham kam og'irlikni tashkil etadi. Boshqacha aytganda, o'sha kishilarning uzaro tortish kuchi tarozi posangisini bosayotgan grammning yuz mingdan bir ulushichalik toshga teng. Bunday yuk og'irligini ilmiy laboratoriyalarning o'ta sezgir tarozilari sezishi mumkin, xolos. Bunday kuch bizlarni joyimizdan qo'zgatishga qodir emas. Bunga poyabzalimiz tagcharmining yerga ishqalanishi yo'l qo'ymaydi. Bizni polda turgan joyimizdan qo'zg'atish uchun 20 kg.dan oshiqroq yuk kerak bo'ladi. Shuning uchun ham, biz oddiy sharoitda Yerdagi jismlarning o'zaro tortishishini sezmasligimizdan ajablanmasak ham bo'ladi.

    Odamlar bundan bir necha asr muqaddam, Yer tek turadi, Quyosh, Oy va yulduzlar uning atrofida aylanadi, deb o'ylashgan. Nega shunday deb o'ylashganini tushunish uncha qiyin emas. Bir qarashda hozir ham shunday tuyuladi. Hech kim Yer aylanishini sezmagan. Nega Yer aylansa, uning ustidagi narsalar, okeanlardagi suvlar to'kilib, sochilib ketmaydi?

    Endilikda biz Yer ikki yo'nalishda aylanayotganini yaxshi bilamiz. U Quyosh atrofida aylanishi bilan birga o'z o'qi atrofida ham aylanadi. Nega biz buni sezmaymiz, degan savolga kelsak, biz ham Yer yuzasi bilan birga aylanamiz. Bizni va okeanlardagi suvlarni gravitatsiya, Yerning tortish kuchi tutib turadi.

Yerning aylanishi biz kuzatadigan va sezadigan ko'pgina narsalarda ko'rinadi. Yer aylangani uchun ham tun bilan kun almashadi. Agar u aylanmaganida, uning Quyoshga qaragan tomonida abadiy kunduz, orqa tomonida esa abadiy tun hukm surgan bo'lar edi. Yerning har bir nuqtasi 24 soat ichida dastlab Quyosh nuri tushadigan tomonda, so'ngra qorongi tomonda bo'ladi.

    Yerning biz «sezmaydigan», ammo hayotimizni o'zgartiradigan yana bir muhim harakati Quyosh atrofida aylanishidir. Aynan shu harakat yil fasllari almashuviga sabab bo'ladi, tevarak-atrof har faslda o'zgaradi. Quyosh atrofidagi sayohat 365,25 kun, ya'ni bir yil davom etadi. Yil esa tarix, har birimizning hayotimiz va hokozolar o'lchovidir.

     Fasllar almashuvi Yer uqining qiyaligi bilan bog'liq. Yer o'qining ekliptika (Quyoshning ko'z bilan ko'rish mumkin bo'lgan yillik harakati sodir bo'ladigan katta sfera aylanasi)ga nisbatan qiyaligi 66 gradusdir. Har bir qutb yarim yil davomida Quyoshga, yana yarim yilda esa undan teskari tomonga qiyalagan bo'ladi. Shuning uchun yerning shimoliy qismiga yarim yil davomida Quyosh nuri ko'proq, keyingi yarim yilda esa ozroq tushadi. Quyosh nuri ko'proq tushgan vaqt kamroq tushgan vaqt yilning eng sovuq fasllari bo'ladi.

    Yerning andozasi bo'lmish globusni hammangiz ko'rgansiz. Globusda Yer shari qiya holda tasvirlanadi. Yerning o'qi haqiqatan ham qiya va bu biz uchun katta ahamiyatga ega. Faqat Yerning o'qi globus yoki velosiped g'ildiragiga o'xshar ekan, deb o'ylamang. Yerning o'qi to'g'ri chiziqdir, uni xayolan Shimoliy va Janubiy qutblar o'rtasidan o'tkazish mumkin.

    Yerning o'qi qiyaligi tufayli ham biz yashab turgan joyda fasllar almashadi, yoz o'rniga kuz, kuz o'rniga qish, qish o'rniga bahor va bahor o'rniga yoz keladi.

    Bunga ishonch hosil qilish uchun quyidagicha tajriba o'tkazing: bitta globus va stol chirog'i oling. Unda Yerni globus, stol chirogini esa Quyosh deb faraz qiling. Agar siz globus ushlagan qo'lingizni chiroq atrofida aylantirsangiz, Quyosh Janubiy va Shimoliy yarim sharlarni bir xil yoritmayotganini ko' rasiz. Shimoliy yarim sharga ko'proq yorug'lik tushganda, u yerda yoz, Janubiy yarim sharda qish bo'ladi. Janubiy yarim sharda yoz bo'lganda, Shimoliy yarim sharda qish bo'ladi.

    Globus va chiroq tun va kun almashinuvini tasavvur qilishingizda ham yordam beradi. Endi globusdan o'zingiz yashadigan joyni toping-da, u yerga to'g'nog'ichni qadab qo'ying. Globusni chiroq atrofida aylantirganingizda, siz yashayotgan joyda goh tun, goh kunduzi bo'lganini ko'rasiz. 360 gradus burilishi bu Yerning o'z o'qi atrofida to'liq bir marta aylanib chiqishi) uchun 23 soat 56 minut 4,091 sekund vaqt ketadi.

Ming yillar davomida Yerning aylanish tezligi hech qachon o'zgarmagan, doimiydir, degan qarash mavjud edi. Ammo, bir oz bo'lsada, og'ish, baribir, kuzatilgan. Dengiz suvining ko'tarilishi bilan bog'liq ishqalanish va Yer qobig'ida ro'y berayetgan o'zgarishlar natijasida kun har yuz yilda sekundning mingdan bir ulushiga uzayib bormoqda. Olimlar bu o'ta oz o'zgarishlarni ham kuzatib, o'lchab turishibdi.

   Yer, shuningdek, Quyosh atrofida ham aylanadi. U o'z orbitasining ayrim nuqtalarida boshqa sayyoralarga nisbatan Quyoshga yaqinroq boradi. Uning Quyoshga eng yaqin borgan holati «perigey», undan eng uzoqlashgan holati esa «apogey» deb ataladi. Yer ham boshqa sayoralar kabi ma'lum orbita bo'ylab Quyoshdan uzoq-yaqinligiga bog'liq tezlik bilan harakat qiladi. Sayyoralar Quyoshga yaqin kelganida tezroq harakat qilishadi. Shunday qilib, ular perigeyda tezroq, apogeyda sekinroq aylanishadi. Yer bilan Quyosh orasidagi masofa har vaqt har xil bo'lgani uchun ham orbita tezligi doimo o'zgarib turadi.

   Perigeyda Yer o'z orbitasi bo'ylab sekundiga 30,2 kilometr, apogeyda esa 29,7 kilometr tezlik bilan harakat qiladi.

    Odamlar qadim zamonlarda Yer shari haqida nimalarni to'qib-bichishmagan. Masalan, uni katta obi non, qalin quymoq yoki toqqa o'xshatishgan. Bugungi kunda jajji bolakaydan so'rasangiz ham, u hech ikkilanmasdan bizning sayyoramiz shar shaklida ekanini aytib beradi. Yer sharini nima tutib turadi, degan savol tug'ilishi tabiiy. Qadim zamon odamlari Yerni qalin bir quymoq tarzida tasavvur qilishganida, u tirgaksiz turishi mumkin emas, deb o'ylashgan. Shuning uchun ham quymoq fillarning yelkasida, fillar esa ulkan toshbaqaning ustida turadi, degan xulosaga kelishgan. Shu tariqa Yerdagi emas, kosmik okeanda suzib yuradigan qiziq bir piramida — ehrom hosil bo'lgan.

    Albatta, bugungi kunda bunday cho'pchakka hech kim ishonmaydi. Lekin Yerni nima tutib turadi? Mabodo, uni hech narsa tutib turmasligini va ostida hech qanday tirgak yo'q ekanini bilib qolsangiz, siz buni qanday tasavvur qilar edingiz? Savol, albatta, qiyin. Keling, yaxshisi, savolga javob izlab topishni oddiy narsadan boshlay qolaylik. Bir faraz qilib ko'ring: suv to'la chelakni boshingiz ustida ag'darsangiz nima bo'ladi? To'g'ri, suv boshingizga to'kilib ketadi. Endi, bor-ey, tavakkal, deb shunday bir sirk nomerini bajarib ko'ring. Bolalar chelakchasiga ip bog'langda, oldin uni bo'sh holda, so'ngra suv to'ldirib boshingiz uzra aylantiring. Yaxshisi, buni tashqarida mashq qilganingiz ma'qul. Mashqlarni takrorlayversangiz, aylanayotgan chelakdan biror tomchi suv ham yerga tushmay qoladi. Agar chelakni aylantirishni to'satdan to'xtatsangiz, suv ustingizga to'kilib, kiyim-boshingiz shalabbo bo'ladi. Demak, chelak harakatda bo'lgan vaqtda suv to'kilmadi, biroq u harakatdan to'xtashi bilan to'ntarilgan chelakda suv turmay, to'kilib ketdi.

    Yer aylanayotganda ham xuddi shunday hol yuz beradi. Haqiqatan ham Yer sharini hech narsa muallaq tutib turmaydi, uning qulab ketmasligi sababi Quyosh atrofida betuxtov har biri bir yilga teng bo'lgan aylana ketidan aylana yasab harakat qilaverishidadir. Albatta, Yer Quyoshga hech bir arqon bilan bog'lab qo'yilmagan. Aslida arqonning keragi ham yo'q. U siz ham Quyosh Yer va boshqa sayoralarni o'ziga tortib turadi. Yer bir vaqtning o'zida ham Quyoshga tomon qulaydi, ham undan uzoqlashib ketayotgan bo'ladi. Natijada milliardlab yillardan beri uchib ham ketmay, qulab ham tushmay, Quyosh atrofida aylanadi...

    Agar Quyosh Yerni tortib turmaganida kosmik fazoning biror tomoniga uchib ketgan bo'lar edi. Mabodo, Yer nima sababdandir aylanishdan to'xtab qolganida Quyoshga qulab tushishi mumkin edi. Yaxshiki, u uchib ham ketmaydi, qo'lab ham tushmaydi.

    Yer bir daqiqa ham to'xtamay, o'z orbitasi bo'ylab uchib ketayotgan ekan, biz ham u bilan birgalikda uchib ketyapmiz.

    Yer shari Quyosh atrofida aylanishi bilan birgalikda o'z o'qi atrofida ham pildiroq o'yinchoq singari bir kecha-kunduzda bir marta aylanadi. Shuning uchun ham biz o'z o'qi atrofida aylanadigan karuselda yashayotganga o'xshaymiz. Yer Quyoshga goh u, goh bu tomoni bilan qarab aylanaveradi. Shu sababdan kun bilan tun to'xtovsiz almashinib turadi.

    Boshni bundoq ko'tarib, osmonda g'ujg'on o'ynagan sayyoralar va yulduzlarga boqar ekansiz, shunday bir savol tug'ilishi mumkin: bir kuni kelib ular to'qnashib ketmasmikin? Baxtimizga, buning ehtimoli juda kam.

Biz osmonga boqqanimizda, qaysi sayora yoki yulduz boshqasiga nisbatan Yerdan olisroq ekanini aniqlay olmaymiz. Buni yaxshiroq anglab olish uchun Quyosh sistemasiga murojaat qilaylik. Sayoralar hech qachon Quyoshning tortish zonasidan chiqib keta olmaydi. Ular doimo unchalik to'g'ri bo'lmagan aylana shaklidagi orbitasi bo'ylab harakat qiladi. Sayyoralarning harakat tezligi ular bilan Quyosh o'rtasidagi masofaga bog'liq. O'z boshingizni Quyosh deb faraz qiling va u Quyosh sistemasida Quyoshning o'rnida joylashgan, deylik. U holda boshingiz turli diametrdagi bir necha aylana markazida bo' ladi. Bu aylanalar sayyoralarning Quyosh atrofida aylanadigan orbitasidir.

   Agar boshingiz markazda joylashgan bo'lsa, Merkuriy sizdan 6 metr narida bo'ladi! Uning boshingizga nisbatan o'lchami ushbu gap oxiridagi nuqtaga tengdir. (Boshingizning o'lchami Quyosh o'lchamiga teng ekanini unutmang.) Venera — Cho'lpon 11,9 metr naridagi orbita bo'ylab harakatlanadi, uning o'lchami «o» harfiga teng.

   Uchinchi aylanada bizning sayyoramiz Yer joylashgan. U Veneradan bir oz kattaroq. Boshingiz bilan uning o'rtasidagi masofa — 16 metr (aslida esa bu masofa, taxminan, 150 000 000 km.ni tashkil etadi).

To'rtinchi aylanada Yerdan bir oz kichikroq Mars — Mirrix joylashgan. Uning boshingizdan uzoqligi — 25 metr. Navbatdagi sayyora — Yupiter — Mushtariydir. U — sayoralar ichida eng yirigi. Boshingiz (Quyosh) bilan taqqoslaganda, u shisha sharcha kattaligidadir, o'rtadagi masofa futbol maydoni bo'yicha keladi. Oltinchi aylanadagi sayyora Saturn — Zuhaldir. Uning diametri — 12 mm, Yupiterga nisbatan ikki marta olisda joylashgan.

    Diametri 5 mm Uran Saturndan ham ikki marta uzoqdadir. Urandan bir oz kichik bo'lgan Neptun Uran bilan Quyosh o'rtasidagi masofaning yarmida joylashgan. Yerdan ikki marta kichik bo'lgan Pluton esa Yupiterdan 8 marta uzoqda joylashgan. Ularning barchasi atrofin-gizdagi orbitalari bo'ylab hech bir o'zgarishsiz harakat qilayotganini esga olsangiz, o'zaro to'qnashib ketishi ehtimoli juda kam ekanini anglab yetasiz.

Bu savol anglashilmovchilikka ham sabab bo'lishi mumkin: axir, hamisha Yerning bir tomonida kunduzi bo'lsa, boshqa tomonida kechasi bo'ladi. Bu tarzda savol berishning nima keragi bor, deyishingiz ham mumkin. Bir qarashda savol noo'rinday tuyuladi. Aslida esa bu savolda ham jon bor. Bu yerda gap butun Yer sharining aylanishi to'g'risida emas, aksincha, unda yashovchi sizu bizlarning yulduzlar orasida tezroq harakat qilishimiz to'g'risida ketyapti. Buni bema'ni savol deb bo'lmaydi. Yer Quyosh sistemasida ikki xil harakat qiladi: Quyosh atrofida hamda o' z o'qi atrofida aylanadi. Ikki harakat bir-biriga mos keladi. Ammo natija biz Yerning kunduzgi yoki tungi tomonida turganimizga qarab turlicha bo'ladi. Yarim kechasi aylanish tezligi Yerning hamma nuqtalari parallel ravishda qo'zg'aladigan tezligiga qo'shiladi. Kunduzi esa, aksincha, bu tezlik yo'qoladi. Demak, biz Quyosh sistemasida kunduzgiga nisbatan tunda tezroq harakat qilar ekanmiz.

    Keling, ishni Yer va boshqa sayoralarni aylanishga nima majbur qilishini aniqlashdan boshlay qolaylik. Quyosh sistemasining paydo bo'lishi to'g'risidagi nazariyalardan biriga ko'ra, bundan, taxminan, 5 milliard yil muqaddam ulkan chang buluti paydo bo'lib, aylana boshlagan. Natijada u gardishga aylanadi va uning markazidagi issiq massadan Quyosh bino bo'ldi. Chang bulutining chetki qismlari aylanayotgan ayrim-ayrim massalarga aylanadi, ulardan keyinchalik sayyoralar paydo bo'ladi.

    Hozirgi paytda Yer qatori boshqa sayoralar ham aylanib turibdi. Nima uchun Yer va boshqa sayyoralar ochiq kosmik fazoga uchib chiqib ketmaydi? Bunga Quyosh gravitatsiyasi yoki tortish kuchi yo'l qo'ymaydi.

Nyutonning harakat qonuniga asosan, harakatlanayotgan narsa o'ziga tashqi kuch ta'sir qilmaguncha, to'g'ri chiziq bo'ylab harakat qilaveradi. Shuning uchun ham harakatlanayotgan sayyoralar to'g'ri chiziq bo'ylab Quyoshdan uzoqlashishga intiladi, ammo tashqi kuchlar bunga to'sqinlik qiladi va sayoralarni o'z orbitasida tutib qoladi. Bunday tashqi kuch Quyosh gravitatsiyasi, ya'ni tortish kuchidir.

   Har bir sayora o'z orbitasi bo'ylab harakat qiladi va uning tezligi o'zi bilan Quyosh o'rtasidagi masofaga bog'liq. Sayora Quyoshga yaqin kelganida tezligi ortadi, uzoqlashganda esa susayadi. Yer Quyoshga eng yaqin borganida, tezligi sekundiga 30,2 kilometrga yetadi, eng uzoq yerga yetganda esa — 29,6 kilometrga tushadi. Sayyora orbitasi Quyoshga yaqin borganida uning tortish kuchi ortadi, uzoqlashganida esa kamayadi. Katta tortish kuchi sayyora harakatini jadallashtiradi. Masalan, Merkuriy sekundiga o'rtacha 47,9 kilometr, Pluton esa 4,6 kilometr tezlik bilan harakat qiladi.

    Oy — sayyora, Yerning yo'ldoshi. U Yer shari atrofida, Yer esa o'z navbatida Quyosh atrofida aylanadi. Oy 29,5 kecha-kunduzda Yer atrofini bir marta to'liq aylanib chiqadi. Shu bilan bir vaqtda, u o'z o'qi atrofida ham aylanadi. Shuning uchun ham biz Oyning faqat bir tomonini ko'ramiz.Ammo 1959 yilda uchirilgan sovet uchish apparati Oyning biz shu vaqtgacha hech qanday tasavvurga ega bo'lmagan orqa tarafini suratga tushirishga muvaffaq bo'ldi.

    Oy — o'lik osmon jismi: unda na atmosfera, na suv yo'q. Binobarin, unda hayot bo'lishi ham mumkin emas.

    Oy nuri Quyoshdan kelayotgan yorug'likning zaif aksidir. Shuning uchun ham u bir oy davomida o'z qiyofasini ko'p marta o'zgartiradiganga o'xshab ko'rinadi.

    Quyosh Oyning orqa tomonini yoritganda, u bizga ko'rinmaydi. Oy — nisbatan chog'roq soyyora. Uning diametri Yernikiga nisbatan 4 marta kichik. Yerdan Oygacha bo'lgan masofa — 384 400 km.

    1969 yil 20 iyuldan 21 iyulga o'tar kechasi amerikalik astronavtlar Armstrong va Oldrin Oyga qadam qo' yishdi. Bu parvoz va avtomatik kemalar yordamidagi keyingi tadqiqotlar Oy tuprog'idan Yerga namuna olib kelishga va bu yo'ldosh haqida ko'p narsalarni bilib olishga imkon berdi.

    Pluton — Yerga o'xshash qattiq sayora.Lekin u Yerdan 5 899 mln.km olisda joylashgani sababli uning aynan nimalardan tarkib topganini aniq bilmaymiz. U Quyosh sistemasidagi eng kichik va yengil sayyoradir. Diametri — 3 000 km. U Oydan ham kichik.

    Plutonning Quyosh atrofidagi yo'li yalpoq aylanani eslatadi. Boshqa sayoralarnikidan farq qiladigan orbitasi tufayli ham u ayni paytda Quyoshga Neptunga nisbatan yaqin turibdi. Bu u yana Quyosh sistemasining eng olis sayyorasiga aylanadigan 1999 yilgacha davom etadi.

    Modomiki, siz g'aram ichiga tushib ketgan ignani topishni mushkul yumush der ekansiz, cheksiz Koinotdan mittigina Pluton sayyorasini qanday «topish» mumkinligini ham bir o'ylab ko'rsangiz ziyon qilmaydi. U Quyosh sistemasining eng olisda joylashgan sayyorasidir. U bilan Quyosh o'rtasidagi masofa Yer bilan Quyosh o'rtasidagi masofadan qirq marta olisdir. Plutonni ko'rish uchun juda katta teleskop kerak bo'ladi.Lekin qandaydir yo'l bilan u kashf etilgan.Qanday qilib?

    Sayoralarning o'lchami va ulargacha bo'lgan masofani aniqlaydigan ikkita qonunlar majmui bor. Keplerning sayyoralar harakatiga oid qonunlariga ko'ra, sayyoralarning Quyosh atrofidagi orbitasi to'g'ri aylana shaklida emas. Nyutonning gravitatsiya qonuni munajjimlarga sayyoralarning vazni, o'lchamlari va massasini aniqlash imkonini beradi. Qonunga asosan, ikki jismning bir-biriga tortilish kuchi har bir jismdagi material miqdori (uning massasi) hamda ular o'rtasidagi masofaga bog'liq. Massa qancha katta bo'lsa, tortish kuchi shuncha kuchli bo'ladi; jismlar bir-biriga qancha yaqin bo'lsa, o'zaro tortish ham shuncha kuchli bo'ladi.

    Bu qonunlardan boxabar ikki kishi 1846 yili o'sha vaqtlar Quyosh sistemasining eng chetida joylashgan deb hisoblangan Uran sayyorasi xatti-harakatida qiziq bir holatni kuzatishdi. Uning o'z orbitasi bo'ylab qilayotgan harakatida taxmin qilinganidan (barcha ma'lum sayyoralarning tortish kuchini hisobga olganda) og'ish yuz berayotgani aniqlandi. Uranning harakatini kuzatish natijasida, trayektoriyasiga boshqa bir sayyora ta'sir ko'rsatyapti, degan xulosaga kelindi.O'sha kishilarning biri Berlin rasadxonasidan yangi sayorani osmonning ma'lum bir qismidan izlashni iltimos qildi. Haqiqatan ham o'sha yerdan yangi bir sayyora topildi va unga Neptun deb nom berildi.

     Amerikalik munajjim Persival Louell, Uranning harakatiga Neptundan ham narida joylashgan yana bir sayyora ta'sir ko'rsatadi, deb hisoblar edi. Bu 1915 yilda bo'lgan gap. Boshqa munajjimlar Neptunning o'ziga ham undan narida bo'lgan boshqa bir sayyora ta'sir ko'rsatayotganini bilib qolishdi. Shunday qilib, yana bir sayyorani teleskoplar yordamida va suratlarni o'rganish orqali izchil qidirish boshlandi.

     1930 yilning 18 fevral kuni munajjim Tombo yangi sayorani qidirish jarayonida suratlarni o'rganayotib, uni Louell bashorat qilgan yerdan topdi! Bu Pluton edi.

    Uran sayyorasi yashil tusdadir. (Yerdan qaraganda) Uran atmosferasidagi metan gazi sayorani yashil tusga bo'yaydi. Uni ilk marta havaskor munajjim Uilyam Gershel 1781 yili kashf etgan. Uran Quyoshdan 2 877 mln.km uzoqlikda joylashgan va shuning uchun ham undagi temperatura nihoyatda sovuqdir. U, asosan, vodorod va geliydan tarkib topgan. Kosmik appratlardan olingan ma'lumotlarga qaraganda, Uranning 15 ta yo'ldoshi va halqalar tizimi mavjud. Uning aylanish o'qi Quyosh atrofidagi o'z orbytasi tekisligiga nisbatan 98 gradus qiyadir.

   Osmonni birinchi bo'lib teleskop yordamida tadqiqqilgan buyuk italyan olimi Galileo Galiley 1610 yilda Quyosh sistemasida sayyoralardan biri Saturn — Zuhalning qiziq bir xususiyatga ega ekanini kuzatdi.U Zuhalning ikki yonida qandaydir bo'rtiklar mavjudligini ko'rdi.

   1655 yili niderland olimi Kristian Hyuygens Galileynikiga nisbatan kuchliroq teleskop yordamida Zuhalni tadqiqqildi. U kuzatgan manzara shu darajada hayratlanarli ediki, olim ko'rgan narsasi haqida birovga og'iz ochishdan ham qo'rqib ketdi.Shuning uchun u o'z kuzatishlarini maxsus shifrlar yordamida kundaligiga yozib qoldirdi. Keyinchalik kundalik o'qilganda, shunday satrlarga duch kelindi: «Quyosh bir yilda aylanib chiqadigan fazoviy doira — ekliptikaga qiyalagan Zuhal o'z yuzasiga tegmaydigan yupqa va yassi halqa bilan o'ralgan».

    Ilk kuzatuvchilarni benihoya hayratga solgan Zuhal halqalari shu kungacha Quyosh sistemasining eng katta jumboqlaridan biri bo'lib qolmoqda.Bunday hodisa Koinotning o'rganishga imkon yetadigan boshqa biror yerda uchramaydi.

    Albatta, Galiley kashfiyotidan so'ng odamlar Saturnni obdon o'rganishdi.Zuhal Quyosh sistemasida kattaligi jihatidan Mushtariydan so'ng ikkinchi o'rinda turadi. Uning Quyosh atrofida aylanib chiqish davri 29,5 yilga teng. Zuhal atrofida aylanadigan 10 ta yo'ldosh bor. Sayora yuzasi teleskoplar yorib o'tolmaydigan atmosfera bilan qoplangan.Uning qobig'i turli metall — ma'danlar mineralidan iborat bo'lsa ajab emas.

    Lekin, baribir, Zuhalning o'ziga xos xususiyati uning sirli halqalaridir. Asosiy uch halqa aynan bir xil tekislikda joylashgan va bu sayyora ekvatori tekisligiga to'g'ri keladi. Halqalarning tashqi diametri, taxminan, 300 000 km.

    Halqalarning eng yorqini o'rtadagisidir. Uni tashqi halqadan eni 2900 km bo'lgan oraliq masofa ajratib turadi.Ichki halqa juda xira ko'rinadi. Kosmik yo'ldoshlarga o'rnatilgan asbob yordamida, bu uch halqadan tashqari yana bir necha tashqi halqalar va bitta ichki halqa borligi ham aniqlandi. Tashqi halqalar zo'rg'a ko'rinadi.Ichki halqa esa, taxminan, Zuhal atmosferasida suzib yurgan bulutlar balandligida joylashgan.

    Zuhal halqalari o'lchami zarradan tortib 1 km va undan katta milliardlab qattiq jismlardan iborat, ular Quyosh nurini o'zida aks ettiradi. Bu jismlar aylana orbita bo'ylab harakat qiladi va bir-biri bilan to'qnashib ketmaydi. Zuhalning Yerdan ko'rinadigan halqalari va kosmik apparatlar yordamida kashf etilgan yangi halqalar yuzlab nisbatan ensizroq «halqachalar»dan tashkil topgan. Halqalarning qalinligi 1,3 km. dan 20 km.gacha yetadi.