Bugungi kunda «reaktiv» so'zi tez-tez qulog'imizga chalinib turadi. «Reaktiv oqim» tushunchasi reaktiv samolyotlar bilan bog'liq emasmikin, deb o'ylab qolasan kishi. Aslida bunday emas.

    Reaktiv oqimlar Yer atrofidagi shamollar tizimining bir bo' lagidir. Keling, gapni «shamol» tushunchasi nimani anglatishidan boshlay qolaylik. Shamol Yer yuzasiga parallel ravishda va undan unchalik uzoq bo'lmagan masofada harakat qiladigan havo oqimdir.

    Shamolning ko'chib yurishi, asosan, havodagi bosimlarning turlichaligi bilan bog'liqdir, shuning uchun shamol yuqori bosimli mintaqadan past bosimli mintaqaga tomon esadi.

    Yalpi (mahalliy emas!) miqyosda olganda, sovuq havo qutbdan ekvatorga, issiq havo esa ekvatordan qutblarga qarab harakatlanadi. Ular bir tekis harakatlanmaydi, aksincha, havoning aralash-quralash oqimidan iborat bo'ladi. Ob-havoga har mintaqada har xil sharoitlar ta'sir etadi. Bosimning oz-ko'pligiga mahalliy issiqlik manbasi ham ta'sir etmay qolmaydi. Ma'lum bir mintaqadagi shamol yo'nalishiga quruqlikning, suv sathining va tog'larning joylashuvi ham ta'sir o'tkazadi.

    Ayrim mintaqalarda doimiy yuqori bosimga ega bo'lgan joylar bor. Bunday joylar «antisiklonlar» deb ataladi va ular o'sha mintaqadagi shamollarning yo'nalishini belgilab beradi.

    Shunday qilib, endi siz shamol qanday turishini va unga nimalar ta'sir ko'rsatishini bemalol tasavvur qila olasiz. Lekin bu gaplarning barchasi atmosferaning quyi qatlamlaridagi shamollarga tegishli. Atmosferaning yuqori qatlamlarida esa shamol paydo bo'lishi uchun boshqa sharoit zarur. Bu shamollar Yer yuzasidagi shamollarga nisbatan katta tezlik bilan harakat qiladi. 9 km balandlikda shamolning tezligi «reaktiv oqim» deb ataladigan darajaga yetadi. Bunday oqimning tezligi soatiga 200— 400 km.ni tashkil qiladi.

   Shamol esayotganda sizga uning tezligi juda yuqoriday tuyulishi mumkin. Keyinchalik ob-havo ma'lumotini eshitganingizda, «shamol tezligi sekuvdiga 10—15 metrni tashkil etgani»ni bilib olasiz. Shamol tezligi bizni chalg'itishi hech gap emas. Ammo ayrim kishilar uchun shamol tezligini aniq bilib olish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun ham bu tezlikni o'lchaydigan ilmiy usullar bor.

   Ilk shamol tezligini o'lchash asbobini angliyalik Robert Xuk 1667 yili kashf etgan. Uning oti — anemometr. Anemometrning turlari ko'p, ammo bir o'qqa o'rnatilgan bir necha alyuminiy chashka (yarimshar shaklidagi predmet)dan iborat asbob keng tarqalgan. Ular o'qqa erkin o'rnatilgan bo'lib, shamol qancha kuchli essa, shuncha tez aylanadi. Chashkalarning ma'lum bir vaqt ichida necha marta aylanganini sanab, shamolning tezligini hisoblab chiqish mumkin.

    Odamlar uchishni o'rganganlaridan so'ng atmosfera balandliklaridagi shamol tezligini o'lchash zarurati tug'ildi. Shu maqsadda havo sharlari uchirilar va ular «teodolit» deb ataluvchi maxsus optik asbob yordamida kuzatilar edi. Ammo osmonni bulut qoplab, shar ko'rinmay qolganida kuzatuv ishlarini yuritish mumkin bo'lmay qolar edi. 1941 yili metereologik radar kashf etildi. Endilikda ushbu radar sharning harakatini bulutlar ortidan kuzatishi hamda atmosferaning yuqori qatlamlaridagi shamol tezligini o'lchashi mumkin.

    Odamlar shamol qaysi tomonga esayotganini bilishga qadim zamonlardan beri qiziqadi. Miloddan avvalgi 900 yilda cherkovlarning shpiliga shamolning yo'nalishini ko'rsatib turishi uchun flyugerlar o'rnatilgan.

   Shamolning «sabo», «epkin», «yel», «shabada», «samum», «to'fon», «izg'irin» singari o'nlab nomlari bor. Lekin bu uning hamma turlari nomi mavjud degani emas.

Biz: «Shabada esyapti»,yoki «Shamol turyapti» deyishimiz mumkin. Lekin ko'pgina shamollarning o'ziga xos nomi bor.

   Ular bunday o'ziga xos nomlarni turli sabablarga ko'ra olishgan. Masalan, siz «shtilga tushib qolish» nima ekanini yaxshi bilasiz. Bu — bir joyda harakatsiz turib qolish, degani. Shamol turlaridan biri «shtil shamoli» deb ataladi. U ko'tarilayotgan havo va past bosimning keng mintaqasi mavjud ekvatorda paydo bo'ladi.

Pastdan va yuqoridan ekvatorga qarab esadigan shamollar passatlar deb ataladi. Ular kuchli esishi bilan birga doimiy yo'nalishga ham egadir va shu sababdan dengizchilarning yelkanli kemalarini harakatga keltirishida juda foydali bo'lgan. Qutblarga qarab esadigan shamollar vestlar deb ataladi. AQSh, asosan, ana shunday shamollar zonasida joylashgan.

    Yana bir qancha o'ziga xos shamollar mavjud. Masalan, mussonlar fasllar almashinuviga qarab o'z yo'nalishini o'zgartirib turadigan shamollardir. «Musson» arabcha «mavsum» so'zidan kelib chiqqan. Mussonlar Hindistonda qish paytida issiq va quruq havo, yozda esa shimol yo'nalishida esib, kuchli yomgirlarni olib keladi.

   Fransiya janubida istiqomat qiluvchi aholi shimoldan esadigan sovuq va quruq izg'irinni qo'rquv bilan kutishadi. U dengiz tarafdan bir necha kunlab ham esishi mumkin va odamlarga noqulaylik tug'diradi.

   Ba'zida osoyishta va tiniq havodan to'yib-tuyib nafas olish uchun ko'chaga chiqamiz. Besh-o'n qadam bosib ulgurmasimizdanoq to'satdan shamol ko'tariladi. Garchi uni ko'rmasak ham, qaydan paydo bo'lganini bilmasak ham, uni qo'llarimiz, yuzimiz bilan sezamiz.

   Shamol havo massasining Yer uzra ko'chib yurishidir. Havoni ko'chib yurishga nima majbur qiladi? Bu savolga javob hamisha bitta, u ham bo'lsa, temperaturaning o'zgarishi. Havo qiziganda, kengayadi va yengillashib, yuqoriga ko'tariladi. Uning o'rnini esa undan og'irroq bo'lgan sovuq havo oqimi egallashga intiladi. Mana shu shamoldir.

   Shamolning ikki turi mavjud: umumjahon tizimiga tegishli shamollar va mahalliy shamollar. Umumjahon shamollar tizimi Quyosh ko'proq qizdiradigan ekvatordan boshlanadi.

   U yerda issiq havo, yuksakliklarga ko'tarilgach, Shimoliy va Janubiy qutblar tomon haydala boshlaydi. Ekvatordan qutbgacha bo'lgan masofaning uch-dan bir qismini bosib o'tgach, soviydi va yana Yer yuzasiga qayta boshlaydi. Havo massasining bir qismi qutbga tomon harakatini davom ettiradi, qolganlari esa ekvatorga qaytadi.

   Bir mintaqada va bir yo'nalishda yil bo'yi esadigan shamollar ustun shamollar deb ataladi. Biroq ko'pincha u yoki bu joyda shamol butunlay boshqa tomonga qarab esadi. Bunga mahalliy shamollarning aralashuvi sabab bo'ladi.

   Mahalliy shamollar yuqori bosimli sovuq yoki past bosimli issiq havo oqimining kelishi natijasida paydo bo'ladi. Bu, odatda, bir necha soat yoki kun davom etadi, shundan so'ng ustun shamollar esa boshlaydi.

Mahalliy shamollar turishiga yana bir sabab bir kecha-kunduzlik temperaturaning keskin o'zgarishidir. Bu, ayniqsa, dengiz sohilida sezilib turadi. Dengizdan esayotgan sovuq shamol kunduzi quruqlik tomon ko'chib o'tadi, kechasi esa buning aksi bo'ladi.

    Yerni o'rab turuvchi va ko'plab mil masofa yuksaklikka cho'zilib ketgan ulkan havo okeani Yerning tortish kuchi ta'siri bilan ushlab turiladi. Shunga asosan, havo ham muayyan og'irlikka ega. Havo butun atrofimizni qurshab turgani uchun o'zi to'ldirgan har bir predmetning og'irligini ko'paytiradi. Masalan, voleybol to'pida uncha ko'p bo'lmagan miqdorda havo bor. Agar dam solingan va dami chiqarilgan ikkita to'pni tortib ko'rsangiz, dami chiqarilgan to'p yengilroq ekanini ko'rasiz.

    Siz ko'rmasangiz, ta'mini totmasangiz yoki (harqalay shamol turmagan paytda) sezmasangiz ham havo bo'shliq emas. Havo bizni o'rab turgan materiyaning bir bo'lagidir.

    Havo materiya bo'lgani uchun ham Yerning tortish kuchi uni o'z yuzasi yaqinida, kosmik fazoda yo'q bo'lib ketishiga yo'l qo'ymay, tutib turadi. Shunday qilib, garchi biz sezmasakda, havoning vazni bor. U havo bizning tanamizga har tomondan ko'rsatayotgan bosimda namoyon bo'ladi. Mabodo, dengiz qa'riga tushib qolsangiz ham siz xuddi shunday bosimni his qilasiz. Faqat bu bosim havoniki emas, suvniki bo'ladi.

    Havoning ulkan massasi Yerni juda katta bosim bilan bosib turadi, u har kv.sm.yerni 1 kg yuk bilan bosadi.

1 kg atmosfera balandligiga teng bo'lgan 1 kv.sm havo ustunidir. Sizning kaftingiz maydoni — taxminan, 77 kv.sm. Endi kaftingizga 77 kg yuk qo'yilishini tasavvur qilib ko'ring. Buni sezmayotganingiz sababi shundaki, kaftingizga tepadan qancha yuk bossa, uni ostidan shuncha havo ko'tarib turadi. Boshingizni esa havo 270 kg kuch bilan bosadi, miyangizning qatigi chiqib ketmayotganiga sabab, tanangizda tashqi havo bosimini muvozanatga keltirib turadigan ichki havo mavjudligidir.

    Agar Yer yuzasidan yuqoriga ko'tarilsangiz, masalan, toqqa chiqsangiz yoki samolyotda uchsangiz, undan uzoqlashgan sari havo bosimi kamayib borishini ko'rasiz.

    (Masalan, tog' cho'qqisiga) Balandroq ko'tarilganingiz sari tepangizdagi havo kamayib, bosim ham tushib boradi. 6000 metr balandlikda 1 kv.sm.ga, taxminan, 0,4 kg, 3000 metr balandlikda esa 0,7 kg bosim to'g'ri keladi. Agar 100 km balandlikka ko'tarila olganingizda edi, u yerda deyarli bosim yo'qligini sezishingiz mumkin bo'lar edi.

    Dunyodagi ilk teleskopni gollandiyalik optika mutaxassisi Hans Lippertey yasagan edi. Ammo unga qadar turli olimlar, XIII asrdan boshlab, kattalashtirib beruvchi linzalar yordamida tajribalar qilib ko'rishgan. O'ta qashshoq kun kechirgan Lipperteyning kashfiyoti hyech kimga ma'lum bo'lmay qolib ketdi. Oradan bir yil o'tib o'z teleskopini yasagan italyan olimi Galileo Galiley uning ixtirochisi degan nom oldi. U juda qo'pol va jo'n asbob edi: Galiley teleskoplari orasidagi eng kuchlisi narsalarni 33 marta kattalashtirish quvvatiga ega bo'lib, osmonning faqat kichik (Oyning to'rtdan bir qismicha) bo'lagini kuzatish imkonini berar edi.

Shunga qaramasdan, Galiley buyuk kashfiyot yaratdi: u birinchi bo'lib Saturn — Zuhalning halqalarini, Yupiter — Mushtariyning to'rtta yo'ldoshini topdi va Oydagi tog'lar va kraterlarni ko'rdi. Bugungi kunda Galiley o'z kashfiyotida qo'llagan asbobdan teatr durbinlarini ishlab chiqarishda foydalaniladi, chunki teatrda durbinlardan na narsalarni ko'p marta kattalashtirish, na keng ko'rish maydoni talab etilmaydi.

    Ammo teleskoplar Galiley zamonidan beri keskin o'zgarib ketdi. Elektronika asri kelishi bilan bunday asbobning mutlaqo yangi turi — radioteleskop ixtiro qilindi. Ilk radioteleskop Ikkinchi jahon urushi tugaganidan ko'p o'tmay yaratildi va shundan beri u tinimsiz mukammallashtirib borilmoqda. Bu asbob nimasi bilandir, bizning ko'zlarimiz yulduzlar taratayotgan yorug'lik to'lqinlarini ko'rganiday, yulduzlardan chiqayotgan radioto'lqinlarni «ko'radigan» ulkan ko'zni eslatadi. Teleskopning katta likopchaga o'xshaydigan, diametri bir necha metrlik oynasi radioto'lqinlarni tutadi. Uning oddiy teleskoplarga nisbatan beqiyos afzalligi shundaki, juda zaif yorug'lik chiqaradigan yoki, umuman, chiqarmaydigan yulduzlar va galaktikalarni ham izlab topish quvvatiga ega. Vaholanki, o'ta zamonaviy optik asboblar ham bunga qodir emas. U bepoyon fazoni qoplab yotgan gaz to'plamlari yoki kosmik changlarni ham yorib o'ta oladi. Shuningdek, undan har qanday ob-havo sharoitida foydalanish mumkin, chunki radioto'lqinlar Yer atmosferasidagi bulutlarni osonlik bilan yorib o'ta oladi.

   Kosmosdan kelayotgan radioto'lqinlar tele-ko'rsatuv va radioeshittirishda qo'llaniladigan to'lqinlarga nisbatan juda qisqadir. Shuning uchun ham radiomunajjimlar bunday to'lqinlarni tutish uchun maxsus radiomoslamalar va antennalar o'rnatishadi. Lntenna — ulkan metall tarelka. Uni osmonning har qanday burchagiga burish qulay bo'lishi uchun tepalikka o'rnatiladi. Antenna tutadigan radioto'lqinlar juda zaif bo'lgani uchun signallarni kuchaytirish zarurati tug'iladi.

    Munajjimlar, odatda, radioto'lqinlarni qog'ozga yo'zib borishadi. Maxsus yozuv moslamasi signallarni to'lqinli chiziq shaklida qog'ozga qayd etib boradi. Olimlar shu tariqa o'z kuzatishlarini doimiy suratda yozib borishadi.

Oddiy teleskopdan farqli o'laroq, radioteleskop har qanday ob-havo sharoitida ham ishlay oladi va uni qit'aning istalgan nuqtasiga o'rnatish mumkin. Buning uchun tepalik bo'lishi shart emas Amerikalik bir olim diametri 300 metrlik eng katta radioteleskoplardan birini Puerto-Rikodagi so'ngan vulqon krateriga o'rnatdi. Yana aylanasi bo'ylab harakatsiz elementlar joylashtirilgan, diametri 600 metrlik o'ziga xos radioteleskop 1976 yili Shimoliy Kavkazda o'rnatilgan.

    Ma'lumki, spektrning o'zinigina o'rganish ham munajjimlarga bizdan milliardlab millar narida bo'lgan yulduzning tarkibini, unda qanday elementlar mavjudligini bilib olish, yulduz temperaturasini o'lchash, harakat tezligini hisoblab chiqish va bu harakat Yerga tomon yoki Yerdan nariga yo'nalganini aniqlash imkonini beradi.

    Spektr oq nurning prizmadan o' tayotib, sinishi natijasida hosil bo'lgan chiziqlardir. Spektrda turli ranglar hosil bo'lishidan tashqari, yuzlab parallel chiziqlar joylashgan bo'ladi. Ular «fraungofer chiziqlari» deb ataladi. Bu chiziqlarni Fraungofer kashf etgan.

    Gaz yoki bug' holatidagi har bir kimyoviy element spektrda o'z chiziqlari birikmasiga ega. Nurlanish darajasiga qadar qizitilgan element bu chiziqlarni yorug'likdan yutib oladi. Buning ma'nosi shuki, mutaxassis har qanday moddaning, u qanchalik masofada bo'lishidan qat'i nazar, tarkibini aniqlay oladi. Har bir element boshqa bir elementning spektridan farq qiladigan o'z «qoramtir chizig'i» yoki yutish spektriga ega. Fizik o'rganilayotgan material spektrini ma'lum elementlarning spektri bilan solishtirib, u nimadan iborat ekanini aniqlashi mumkin. Boshqacha aytganda, har bir elementning yorug'lik surati ko'rinishidagi «barmoq izlari» bor.

    Munajjimlar, temperatura elementning spektr chiziqlari holatini o'zgartirishi mumkinligini hisobga olib, bizdan milliardlab millar olisda bo'lgan yulduzlar temperaturasi haqida ham ko'p narsani aytib berishlari mumkin. Yulduzlar biz tarafga qarab harakatlanayotganda, spektr chiziqlari spektrning binafsharang qismiga tomon o'zgara boradi. Agar yulduz bizdan uzoqlashayotgan bo'lsa, chiziqlar spektrning qizil rangi tomon o'zgara boradi. Olimlar ranglar o'zgarishiga qarab, ayrim yulduzlar fazoda sekundiga 150 mil tezlik bilan harakat qilishini hisoblab chiqishdi.

    Bundan necha ming yillar muqaddam munajjimlar Quyoshni, Oyni va yulduzlarni o'rganish uchun Misr ehromlaridan, minora va ibodatxonalardan foydalangan bo'lsa ajab emas. Albatta, u vaqtlar odamlar teleskop nimaligini bilishmagan. Vaqt o'tishi bilan astronomik asboblar yaratildi, asboblarning o'lchami va miqdori ortib borgani sayin ularni joylashtirish uchun rasadxonalar qurila boshladi. Ba'zi rasadxonalar qurilganiga ming yildan oshiqroq vaqt bo'ldi.

    Avvalo, rasadxona quriladigan joyni tug'ri tanlash lozim edi. U yerda ob-havo sharoitlari qulay, temperatura mo'tadil; quyoshli va bulutsiz kunlar ko'p, tuman, yomg'ir va qor imkon qadar kam bo'lishi talab etilar edi. Bu joy osmonni kuchli yoritadigan va kuzatish ishlariga xalal beradigan shahar chiroqlari va neon reklamalaridan uzoqroq bo'lishi darkor.

    Teleskoplar bilan bir qatorda uy-joyi ham bor binolar mavjud. Bunday binolarda asboblar po'lat va beton konstruksiyasiga o'rnatiladi. Teleskop o'rnatiladigan bino ikki qismdan iborat bo'ladi. Uning quyi qismi harakatsiz, yuqori qismi — tomi esa aylanishi mumkin bo'lgan gumbaz shaklida bo'ladi. Gumbazning teleskop osmonga qarashi mumkin bo'lgan «tirqishi» bo'ladi. Gumbaz aylangani sababli bu tirqish osmonning istalgan yo'nalishi tomon ochilishi mumkin. Gumbaz ham, teleskop ham elektromotor yordamida harakat qiladi. Zamonaviy laboratoriyada munajjim teleskopni aylantirishi uchun bir necha tugmachani bosishi kifoya.

Albatta, munajjim doimo yulduzlarni kuzatib turishi uchun okulyar (optik asbobning ko'zga tutib qaraladigan tomondagi shishasi) birda bo'lishi, boz ustiga, o'sha yerga fotoapparat o'rnatilgan bo'lishi lozim. Shuning uchun ayrim rasadxonalarda pol balandga ko'tariladi yoki pastga tushiriladi, ba'zi hollarda esa u yerga sozlanadigan platforma o'rnatiladi.

    Munajjimlar osmonni faqat ko'z bilangina kuzatmaydi. Ularda teleskopga tirkaladigan fotoapparat, spektroskop, spektrograf va spektrogeliograf singari ko'plab murakkab asboblar va moslamalar ham bor. Bu asboblar ularni muhim ma'lumotlar bilan ta'minlaydi.

    Koinot haqida qanchalik ko'p bilganing sayin uni tasavvur qilishing shunchalik qiyinlashib boraverishi hayratlanarlidir. Bugun biz Koinotga Yer va Quyosh sistemasining boshqa sayyoralari bilan bir qatorda Quyosh sistemasining o'zi ham kiradigan Somon Yo'li galaktikasi, shuningdek, boshqa galaktikalar ham kirishini yaxshi bilamiz. Faqatgina bizning galaktikamizda milliardlab yulduzlar bor. Boshqa galaktikalarda qancha yulduz borligi esa yolg'iz yaratganga ayon. Inson aqli hamma narsani bilishga qodir emas.

    Qadim zamonlarda Koinot haqida tasavvurlar juda jo'n bo'lgan. Odamlar Quyosh, yulduzlar va sayyoralar Yer atrofida aylanuvchi mayda jismlar deb o'ylashgan. Ular Koinotni o'zlari ko'rmoq istagan shaklda deb bilishgan, ya'ni uning qoq markazida ulkan, tekis va harakatsiz Yer turibdi, uning ustida ming-minglab chiroqchalar bilan bezatilgan osmon gumbazi yastanib yotibdi.

    Koinotni ilmiy jihatdan o'rganishga intilishlar ilk marta Qadimgi Yunonistonda paydo bo'ldi. Aksariyat yunon munajjimlari hali-hamon Yer harakatsiz va Koinot markazida turadi, deb hisoblashar edi. Biroq mashhur olim Pifagor meloddan avvalgi VI asrda Yer shar shaklida, deb taxmin qildi.

    Miloddan avvalgi III asrda yashagan Aristarx, Yer o'z o'qi atrofida, shu bilan birgalikda harakatsiz Quyosh atrofida aylanadi, degan fikrni ilgari surdi. Oradan yuz yil o'tib, boshqa bir qadimgi yunon munajjimi Ptolemey «Almagest» degan kitob yozdi. U, Koinot markazida Yer turadi, degan yanglish nuqtai nazarga qaytib, Quyosh va boshqa sayyoralarning orbitasini Yer atrofida to'xtovsiz harakatda holda tasvirlashga intildi. Koinotning u yaratgan manzarasi Yevropa ilm-fanida bir necha asrlar hukmronlik qilib keldi.

    Faqat 1543 yilga kelib, Nikolay Kopernik Koinotning markazida Quyosh turishi to'g'risidagi g'oyani qaytadan olg'a surdi. So'ngra teleskop kashf etildi va astronomiya fani taraqqiyoti tezlashib ketdi. Keyinchalik insoniyat asta-sekin bizni o'rab turgan Koinot to'g'risida ko'proq narsalarni bilib ola boshlagach, u haqdagi zamonaviy tasavvurlar vujudga keldi.

   O'zingizni okean kengliklarida adashib ketgan kemadaman yoki yo'l topish uchun hech bir belgi bo'lmagan sahroda sargardon yuribman, deb faraz qiling. Shunda siz o'zingizni kimdir topib kelishi uchun turgan joyingizni qanday tushuntirgan bo'lardingiz? Aynan shu maqsadda kenglik va uzunlik tushunchalari o'ylab topilgan. Ular birdamida sizni Yer yuzasining istalgan nuqtasidan izlab topish mumkin.

   Kenglik ob'yekt turgan joyni Shimoliy va Janubiy kengliklarga nisbatan aniqlashga xizmat qiladi. Qutblar o'rtasidagi masofaning qoq o'rtasidan ekvator deb ataladigan xayoliy chiziq o'tadi. Bu nol kenglikdir. Biz ekvatordan Shimolga yurganda, Shimoliy kenglikka, janubga yurganda esa Janubiy kenglikka tushib qolamiz.  Kengliklar Yer atrofida ma'lum teng oraliqlar orqali o'tgan xayoliy chiziqlardir. Ular bir-biriga va ekvatorga paralleldir. Shuning uchun parallellar deb ataladi. Chiziqlar orasidagi masofa kilometrlar bilan emas, graduslar bilan o'lchanadi. Agar aylanani chiziqlar bilan uning markazidan o'tadigan 360 ta teng qismga bo'lsak, qo'shni chiziqlar orasidagi burchak 1 gradusga teng bo'ladi. Joyni topishda yanada aniqlik bo'lishi uchun har bir gradus 60 minutga, har bir minut esa 60 sekundga bo'linadi.

   Shimoliy qutb shimoliy kenglikning 90-gradusida, Janubiy qutb esa janubiy kenglikning 90-gradusida joylashgan.

   Biroq biror joyni aniq topib olish uchun usha joyning shimol va janubga nisbatan holatini bilishgina yetarli emas. Buning uchun o'sha joyning g'arb va sharqqa nisbatan holatini ham bilish kerak bo'ladi. Uzunlik chiziqlari aynan shu maqsadga xizmat qiladi. Sharqiy yoki G'arbiy qutb bo'lmagani uchun ularning hisob boshlanadigan nuqtasi ham yo'q. Ancha vaqt burun nol uzunlik chizig'i Buyuk Britaniya poytaxti Londonning sharqiy chekkasida joylashgan Grinvich laboratoriyasi orqali o'tishiga kelishilgan edi. Uzunlik chiziqlari meridianlar deb ataladi. Ularning barchasi ekvatorga nisbatan perpendikulyar holatda bo'lib, bir-biri bilan ikki nuqtada: Shimoliy va Janubiy qutblarda kesishadi. Nol meridian chizig'ining sharq tomonida sharqiy kenglik mintaqasi, g'arb tomonida esa g'arbiy kenglik mintaqasi joylashgan

    Yerni qalin atmosfera qatlami o'rab turadi. Yer atmosferasi 20 ga yaqin gazlardan tarkib topgan. Ulardan asosiysi kislorod va azot gazlaridir. Shuningdek, uning tarkibida suv bug'lari va chang zarralari ham bor.

    Havo ham materiyaning boshqa istalgan turi kabi materiyadir va uning o'ziga yarasha og'irligi bor. Vazn predmetga ta'sir etuvchi og'irlik kuchi kattaligidir. Tarozi pallasiga tosh qo'yilganda, posangisi 5 kilogrammni ko'rsatsa, toshga ta'sir ko'rsatabtgan og'irlik kuchi 50 Nyutonga teng bo'ladi.

    Xuddi shunday Yerning tortish kuchi ham atmosferadagi har bir gaz va chang zarrasiga ta'sir etadi. Yer atmosferasining ham juda katta havo okeani sifatida o'z vazni bor. Agar uni siqib, taroziga qo'yish mumkin bo'lganda edi, taxminan 5 171 000 000 000 000 tonna tosh bosar edi.

    Havo bizni hamma tarafdan bosib turadi. U bizning tanamizni bir tonna yuk bilan bosadi. Tanamiz ko'nikib ketgani uchun ham biz buni sezmaymiz. Atmosfera bosimi dengiz sathida eng yuqori darajada bo'lib, u 1 kv.sm.ga 1 kg.ni tashkil etadi. Dengiz sathi atmosferaning eng quyi qatlami bo'lgani uchun ham bosim u yerda juda yuqoridir. Joylarning balandligi oshishi bilan bosim kamayib boradi. Shuning uchun ham kosmik skafandrlarda, yuqori balandlikda uchadigan samolyotlarning kabinalarida havo bosimini inson tanasi ko'nikkan darajada saqlab turishga harakat qilinadi.

    Yer yuzasidan 20—25 km balandlikdagi stratosferada ozon qatlami joylashgan. U barcha tirik mavjudotni koinotdan kelabtgan zararli nurlardan himoya qiladi. Agar ozon qatlami bo'lmaganida, Quyosh butun sayyorani kuydirib yuborgan bo'lar edi. Endi ozon «ko'ylagi» to'satdan yirtila boshlaganini tasavvur qilib ko'ring...

    Keyingi paytlarda ozon qatlamida tuynuklar paydo bo'la boshladi. Albatta, qatlamning yupqalashib qolgan yerlarini halitdan yirtiqlar deb bo'lmaydi, ammo u insoniyatga baxt keltirmasligi aniq. Mutaxassislar ozon qatlamidagi bir tuynuk Janubiy qutb, boshqa kichikrogi esa Arktikada, Shpitsbergen ustida paydo bo'lganini qayd etishdi.

    Xo'sh, tuynuklar nega paydo bo'ladi? Ularni aerozolli qadoqlashda, xolodilnik va kon-ditsionerlarda foydalanish natijasida atmosferaga chiqadigan xlorli va ftorli uglevodorodlar hosil qiladi. Bu gazlar Yer stratosferasiga ko'tarilib, u yerda uzoq muddat saqlanib qoladi va asta-sekin ozon qatlamini kilogrammlab, tonnalab yemira boshlaydi. Ozon qatlamining yemirilishi dahshatli oqibatlarga olib keladi: atmosferada filtrlanmay Yerga yetib kelgan ultrabinafsha nurlar o'simliklar, dengiz mayda jonivorlarini (masalan, dengizda yashovchi ko'pgina katta jonivorlar uchun ozuqa bo'lgan planktonlarni) qira boshlaydi. Eng asosiysi, odamlardagi turli kasalliklarga, shu jumladan, teri rakiga sababchi bo'ladi.

    Insoniyat boshqa ishqorli yomg'irlar va parnik effekti singari uncha yirik bo'lmagan muammolardan farqli o'laroq, ozon tuynuklari masalasida bir to'xtamga kela oldi. Bugungi kunda, garchi hamma mamlakatlar qo'l qo'ymagan bo'lsa-da, 1998 yilga borib ozon kushandasi bo'lmish xlorli va ftorli uglevodorodlardan foydalanishni taqiqlash to'grisidagi Xalqaro bitim amal qilmoqda.

   Yerda hayot mavjud bo'lishi uchun eng zarur quvvat manbai Quyosh radiatsiyasi — Quyoshning Yer atmosferasiga kirib keluvchi elektromagnit nurlari hisoblanadi. Quyosh energiyasi fasllar almashuvi bilan bog'liq barcha atmosfera jarayonlari, shuningdek, ob-havo sharoitlari o'zgarishi sababchisidir.

   Quyosh energiyasining yarmiga yaqini biz Quyosh nurlari deb tushunadigan spektrning ko'zga ko'rinuvchi qismidir. Bu radiatsiya atmosferadan erkin o'tib keladi, uni quruqlik va okeanlar yuzasi yutadi va isiydi. Ammo Quyosh radiatsiyasi ming-minglab yillar davomida har kuni Yer yuzasiga tushib turadi. Nega unda Yer qizib ketmaydi va kichik bir Quyoshga aylanib qolmaydi?

   Hamma gap shundaki, Yer ham, suv yuzasi ham o'zidan boshqa bir shaklda energiya tarqatadi: ko'zga ko'rinmas infraqizil nur yoki issiqlik chiqaradi. O'rtacha olganda, Yerga Quyosh nuri sifatida qancha energiya kelsa, kosmik fazoga infraqizil nur sifatida shuncha quvvat chiqib ketadi. Shunday qilib, sayyoramizda issiqlik muvozanati hosil bo'ladi. Hamma gap aynan qanday temperaturada muvozanat saqlanib turishidadir. Agar atmosfera bo'lmaganida Yer yuzasidagi o'rtacha temperatura -23 darajani tashkil etgan bo'lardi. Atmosferaning Yer yuzasidagi infraqizil nurlarni yutadigan himoya vositasiga ega ekani amaldagi o'rtacha temperaturaning Q15 darajada bo'lishini ta'minlaydi. Temperaturaning ko'tarilishi atmosferada «parnik effekti» yoki issiqlik to'planishi bilan bog'liq. Atmosferada karbonat angidrid gazi va suv bug'lari ko'payishi bilan u ham kuchayib boradi. Bu gazlar infraqizil radiatsiyani yaxshi yutadi. Bunday jarayon kichik bir ko'rinishda oddiy poliz teplitsasida ham ro'y beradi. Unda gazlarni yutuvchi narsa vazifasini Quyosh nurini to'siqsiz o'tkazadigan shaffof plyonka bajaradi, ammo u pastdan yuqoriga yo'nalgan tuproq haroratini yaxshi o'tkazmaydi.

   Keyingi yillarda atmosferada karbonat angidrid gazi konsentratsiyasi tobora ko'p yig'ilib qolmoqda. Buning sababi qazib olinayotgan yoqilg'ilar hamda yog'ochning yildan-yilga ko'plab yoqilayotgani bilan bog'liq. Buning oqibatida Yer yuzasidagi havoning o'rtacha harorati har yuz yilda 0,5 daraja ko'tarilib bormoqda. Agar kelgusida ham yoqilgi yonishi va havoda parnik gazlari konsentratsiyasining oshish sur'ati saqlanib qolsa, ayrim hisob-kitoblarga ko'ra, yangi asrda iqlim yanada isib ketishi mumkin.

    Insonning Oy va boshqa sayyoralarni o'zlashtirayotgani to'g'risida o'qiganimizda, biz atmosfera bilan bog'liq savollarga tez-tez duch kelib turamiz. Boshqa sayoralarda ham atmosfera bormi?

    Olimlar aniqlashicha, hech bir sayyora yoki yulduzning Yernikiga o'xshash atmosferasi yo'q. Atmosfera o'zi nima? Biz uni Yerni o'rab turgan va bir necha yuz mil balandlikka ega bo'lgan havo okeani sifatida tasavvur qilishimiz mumkin.

    Havo okeanining butun Yer yuzidagi tarkibi bir xil. U, asosan, ma'lum bir gazlardan tarkib topgan bo'lib, ularning proporsiyasi doimo bir xildir. Uning, taxminan, 78 foizini azot, 21 foizini kislorod, qolgan bir foizini kamdan-kam tilga olinadigan argon, neon, geliy, kripton va ksenon gazlari tashkil etadi.

   Yer atmosferasi bir-biridan farq qiladigan qatlamlarga bo'linadi. Balandligi 16 km bo'lgan quyi qatlam troposferadir. Bu qatlamda ob-havo shakllanadi. Balandligi 16 km.dan 48 km.gacha bo'lgan qatlam stratosferadir.

   Stratosferaning o'rtasida, taxminan, 20—25 km balandlikda Yerdagi jamiki jonzotni zararli qisqa to'lqinlar nurlanishidan saqlab turadigan ozon qatlami bor. Ozon kislorodning o'ziga xos shaklidir, uning molekulasi odatdagi ikki o'rniga uch atomdan tarkib topadi. Issiq ozon qatlami bizni Quyoshning o'ta faol ultrabinafsha nurlaridan asraydi. Uning yordamisiz Quyosh nuriga chidab bo'lmaydi. 100 km.dan yuqoridagi qatlam yoki qatlamlar ionosfera deb ataladi. Ionosfera Quyosh elektrlagan zarralardan iborat.

   Havo molekulalari doimiy harakatdadir. Atmosfera molekulalar bir-biri bilan to'xtov-siz to'qnashib turgan, ammo boshqa yoqlarga uchib keta olmaydigan sharoitdagina mavjud bo'lishi mumkin. Yuqoriga ko'tarilgan sari havo siyraklashib boradi. Pastdagi molekulaning tepadagisi bilan to'qnashgach, yana orqaga qaytish ehtimoli nihoyatda kam. Shuning uchun ham molekulalar ochiq fazoga chiqadi va atmosfera siyraklasha boradi. Ekzosfera deb ataluvchi zonada atmosferadan yulqinib chiqib ketgan molekulalar erkin harakat qiladi va bu zona Yer yuzasidan bir necha yuz kilometr balandlikdan boshlanadi.

    Yer Koinotda muallaq turgani uchun uning vaznini tarozi pallasiga qo'yib o'lchab bo'lmaydi. Yerning vazni to'g'risida gapirilganda, avvalo, u tarkib topgan moddalar miqdori nazarda tutiladi.

    Yerning massasi, taxminan, 5,976 sekstillion tonnani tashkil etadi. Yaxshiroq tasavvur qilishingiz uchun ushbu raqamni to'la keltiramiz:

   5 976 000 000 000 000 000 000 000. Olimlar Yerning massasi aynan shuncha ekanini qanday aniqlashgan?

   Ular buni aniqlash uchun ikki jismning o' zaro tortishish qonunidan foydalanishadi. Gravitatsiya kuchi aynan shu tortishishga bog'liq. Oddiy so'z bilan aytganda, ikki jismning o'zaro tortishishi ularning massasi va o'rtasidagi masofaga bog'liq. Narsalar qancha katta bo'lsa, ular bir-birini shuncha katta kuch bilan tortadi.    Ular bir-biridan qancha olisda bo'lsa, bu kuch shuncha kichik bo'ladi.

   Yerning vazni quyidagicha o'lchanadi: kichkina bir yuk ipga osib qo'yiladi, so'ngra bu yukning holati o'lchanadi. O'sha yukning yoniga bir tonna qo'rg'oshin qo'yiladi. Yuk va qo'rg'oshin o'rtasida tortishish paydo bo'ladi, natijada yuk bir oz chetga og'adi. (Bu og'ish amalda 0,000 02 mm.ni tashkil qiladi. Shuning o'ziyoq o'lchov qanchalik aniq bo'lishi lozimligini ko'rsatadi.)

   Olimlar bunday o' lchashlardan keyin matematika yordamida Yerning vaznini hisoblab chiqishdi. Ular Yerning vazniga nisbatan tortish kuchini o'lchashdi hamda bir tonna qo'rg'oshin osig'liq turgan yukni o'ziga tortishini o'lchashdi. Hisoblab chiqilgan nisbiy farq Yerning massasini ko'rsatadi.

   Massa nimadan hosil bo'ladi? Unga qattiq tog' jinslaridan iborat qobiq, mantiya deb ataladigan qattiq jinslardan iborat qatlam, so'ngra ichki qism — yadro kiradi.

    Olimlar (hatto asboblar yordamida ham) Yer qa'riga juda chuqur kirib borish imkoni bo' lmagani uchun uni o'rganishda tadqiqotning boshqa usullaridan foydalanishadi.

    Shunday usullardan biri vulqonlar otilishini o'rganishdir. Vulqonlar Yer yuzasiga nihoyatda qizib ketgan gazlarni va suyuq tog' jinslarini chiqarib tashlaydi. Bu Yer qa'ridagi temperatura juda issiq ekanini ko'rsatadi. Yana bir usul zilzilalarni o'rganishdir. Zil-zila vaqtida paydo bo'ladigan to'lqinlar Yerning ichki qismini rentgen surati kabi aks ettiradi.

    Zilzila ro' y berayotganda tog' jinslari orqali turli tomonga har xil tebranishlar tarqaladi. Bu tebranishlar seysmik to'lqinlar deb ataladi. Ular turli materiallardan turlicha tezlikda o'tadi, bir tog' jinsidan ikkinchisiga o'tayotganda, yo'nalishi ham o'zgarib ketadi. Olimlar bunday to'lqinlarni o'ta sezgir asboblar yordamida o'rganib, Yerning ichki qatlamlarida nima bor ekanini bilib olishadi. Ular 2 880 km chuqurlikda seysmik to'lqinlar harakati keskin o'zgarishini aniqlashdi. U yerda to'lqinlarning ayrim turlari yo'nalishini o'zgartiradi, boshqalari esa butunlay yo'q bo'lib ketadi. Demak, ushbu chuqurlikda material o'zgaradi. Zilziladan hosil bo'ladigan zarba to'lqinlari turli seysmik stansiyalarga turli vaqtda yetib boradi. Bu qisman to'lqinlarni o'tkazadigan materialga bog'liq. Bu Yer qa'rida nimalar borligini o'rganish kalitidir.

   Yer qa'rida nima bor, degan savolga qisqacha javob quyidagichadir: qattiq tog' jinslaridan tarkib topgan ustki qatlam va qobiqning qalinligi qit'alar ostida 50 km.ni, okeanlar ostida esa 5 km.ni tashkil etadi.

Qobiqning ostida ham qattiq jinslardan tarkib topgan mantiya bor. Uning qalinligi 2900 km.dir. Yerning ichki qismida yadro bor. Yadro ham ikkiga bo'linadi. Tashqi suyuq yadro erigan temir va nikeldan tarkib topgan, uning ichida esa qattiq metalldan iborat ichki yadro bor.

   Yer, asosan, qattiq tog' jinslaridan tarkib topgan ulkan shar yoki sferadir. Yerning yadrosi ham qattiqdir, chunki ichki jinslar juda katta bosim ostida turadi.

   Buni batafsilroq ko'rib chiqaylik. Zamonaviy kosmogonik tasavvurlarga ko'ra, Yer bundan, taxminan, 5 milliard yil muqaddam birlamchi Quyosh sistemasidagi tarqoq gaz — chang moddasidan paydo bo'lgan. Yerning gravitatsion maydoni ta'sirida uning geosferasi — yadro (markazda), mantiya, Yer qobig'i, gidrosfera, atmosfera — tashkil bo'ldi. Yer qobig'i, mantiya va yadroning ichki qismi qattiqdir (yadroning tashqi qismi suyuqdir). Yer yuzasi, ya'ni qobiqning qalinligi 18—50 kilometrdir, u tog' jinslaridan tarkib topgan. U «litosfera» ham deb ataladi. Qobiqning ustki qismi qit'alardir. Undagi chuqurliklar dengiz va okeanlar, quruqlik ichkarisidagi dengiz va ko'llar suvi bilan to'lib qolgan. Yer yuzasidagi barcha suvlar «gidrosfera» deb ataladi.

    Inson shu vaqtgacha Yer qobig'ining faqat eng ustki qismini o'rganishga muvaffaq bo'ldi, shuning uchun ham uning ichki qismi qanday ekanini aytolmaymiz.

    Quduq va shaxtalar qazilganda, pastga engan sayin temperatura ham ortib borishi ma'lum bo'ldi. Temperatura, taxminan, har 40 metrda bir daraja yuqorilab boradi. Chuqurlik Yer yuzasidan 3,5 km.ga yetganda, temperatura suvni qaynatadigan darajaga ko'tariladi.

    Zilzilalarni tadqiq qilish olimlarga Yerning tuzilishini o'rganishda qo'l keldi. Ularning fikricha, katta chuqurlikda temperatura Yer qobig'idagiga o'xshash tez ko'tarilib bormaydi. Shuning uchun ham ular Yerning yadrosidagi issiqlik Selsiy shkalasi bo'yicha 5000—6000 darajadan oshmaydi, deb hisoblashadi. Bu juda baland temperatura ekanligi shubhasiz, chunki Selsiy shkalasi bo'yicha 1200 daraja issiqlikda tog' jinslari erib ketadi.

    Yer qobig'i ikki qatlamdan iborat. Qit'alarga asos bo'lib xizmat qiladigan ustki qatlam granitdan tarkib topgan. Granit qatlami ostida «bazalt» deb ataluvchi o'ta qattiq jinsdan iborat keng qatlam bor. Olimlarning fikricha, Yer markazida diametri, taxminan, 6370 km bo'lgan ulkan yadro joylashgan. Markaziy yadro bilan qobiq o'rtasida qalinligi 3,5 ming km.ga yaqin bo'lgan «mantiya» deb ataluvchi qatlam joylashgan. Mantiya tarkibida qoyalarga o'xshash «olivinlar» (sarg'ish yashil yoki sariq rangli mineral) deb ataluvchi jinslar bor.

    Gravitatsiya Koinotdagi bir ob'yektni ikkinchi bir ob'yektga tortib turadigan kuchdir. Bu kuch kosmik ob'yektlarni Yerga tomon harakat qilishga majbur etadi. Faqat Galileo Galiley (1564—1642) zamoniga kelib gravitatsiya kattaligini aniqlashga urinishlar boshlandi. U vaqtga qadar Yer yuzasiga kelib uriladigan predmetning qo'lash tezligi uning vazniga bog'liq, deb hisoblanar edi.

   Galiley Piza shahridagi minora tepasidan vazni har xil bo'lgan predmetlarni ularga gravitatsiya «kuchlari» ta'sirini o'rganish maqsadida Yerga tashlab ko'rar edi.

   U vazni turlicha bo'lgan predmetlar bir vaqtda pastga tashlab yuborilganida, ular Yer yuzasiga bir vaqtda yetib kelishini isbotlab berdi.

   U sharni qiyalik bo'ylab dumalatib ko'rar va ma'lum bir vaqt oralig'ida uning holatini char edi. Galiley shar tezligi oshishi uning harakat vaqtiga mutanosib ekanini kashf qiyadi. Buning ma'nosi shuki, shar ikkinchi sekundning oxiriga kelib, birinchi sekundning oxiridagiga nisbatan ikki marta, uchinchi sekundning oxiriga kelib uch marta tez harakat qila boshlaydi va hokozolar.

   U, shuningdek, shar bosib o'tgan masofa uning harakat vaqti kvadratiga teng ekanini hisoblab chiqdi. Son kvadrati u o'sha sonni o'ziga ko'paytirganda hosil bo'ladi. Demak, shar ikkinchi sekund oxiriga kelib, masofani birinchi sekund oxiridagiga nisbatan to'rt barobar, uchinchi sekund oxiriga kelib, to'qqiz marta tez bosib o'tadi va hokozolar.

    Isaak Nyuton gravitatsiya sohasidagi kashfiyotlarni davom ettirdi. U, predmetni Yerga tortadigan kuch ular o'rtasidagi masofa ortishi bilan kamayib boradi, deb taxmin qildi. Tajriba va kuzatishlar natijasida butun olam tortish qonunini kashf qildi. Qonunning asosiy mazmuni shundan iboratki, agar o'zaro tortishayotgan predmetlardan birortasining massasi (modda miqdori) ikki marta ortsa, tortish kuchi ham shuncha ortadi, agar ular o'rtasidagi masofa ikki marta ortsa, tortish kuchi dastlabki kattalikning to'rtdan bir qismini tashkil etadi.

   Albert Eynshteyn «Gravitatsiya nima?» degan savolga javob berishga harakat qilib, fazo — vaqt to'rt o'lchamga ega ekanini isbot qildi. Bu o'ta murakkab nazariyadir. Uni tushunish uchun chuqur ilmiy bilimga ega bo'lish talab etiladi. Uning so'nggi nazariyasiga ko'ra, gravitatsiya maydoni elektr, magnit va elektromagnit maydoni bilan bog'liq. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, shu vaqtgacha hech kim gravitatsiyaning hammani birday qanoatlantiradigan qoidasini o'ylab topgani yo'q.

   Shunga qaramasdan, hammamiz bilamizki, gravitatsiya ta'sirida tezlik har sekundda oldingisiga nisbatan 10 metr ortib boradi, ya'ni tushayotgan predmetning tezligi sekundiga 10 metr oshaveradi. Ilk sekund oxirida tezlik sekundiga 10 metr, ikkinchi sekund oxirida — 20 metr va hokozolar bo'ladi. Agar birinchi sekund oxirida predmet 5 m masofani bosib o'tsa, ikkinchi sekund oxirida 20 m, uchinchi sekund oxirida 45 m. yo'l bosadi.

     Inson ming yillar mobaynida uchayotgan yulduzni kuzatib, bu qanday sodir bo'lishi to'grisida xayollarga tolgan. Bir vaqtlar, ular o'zga dunyolardan uchib keladi, degan qarash ham hukm surgan.

     Endilikda uchayotgan narsa «yulduz» emasligini yaxshi bilamiz va ularni «meteorlar» deb ataymiz. Ular qattiq jismlardan tarkib topgan, kosmik fazoda harakat qilayotib, ba'zan Yer atmosferasiga ham kirib qoladi.

Meteor atmosferadan o'tayotganda, osmonda yorqin iz qoldirishini kuzatishimiz mumkin. Bu iz meteor yuzasi havoda ishqalanishi natijasida issiqlik ajralib chiqishidan hosil bo'ladi.

    Qizig'i shundaki, aksariyat meteorlar juda kichkina, to'nog'ich boshchasi kattaligidadir. Shu bilan birgalikda, ayrim meteorlarning og'irligi bir necha tonnaga ham yetishi mumkin. Aksariyat meteorlar atmosferada yonib ketadi, faqat katta meteorlargina Yer yuzasiga yetib keladi. Olimlarning hisob-kitoblariga qaraganda, bir kecha-kunduzda Yerga minglab meteorlar tushadi, ammo Yer yuzasining asosiy qismini dengiz va okeanlar tashkil etgani uchun ham meteorlar ko'pincha suvli yerlarga inadi.

    Biz biror yo'nalishda uchib o'tayotgan meteorni ham ko'rishimiz mumkin, lekin, minglab uchayotgan yulduzlardan iborat meteorlar oqimiga ham ko'zimiz tushib qoladi. Yer meteor oqimini kesib o'tayotganda, atmosferaning yuqori qatlamlariga tushgan ko'plab meteorlar qizib ketadi va biz shunda «meteorlar yomg'iri»ning guvohi bo'lamiz.

    Meteorlar qanday paydo bo'lgan? Hozirgi munajjimlar meteorlar oqimini kometalarning qoldig'i deb hisoblashadi. Kometa parchalanib ketganda, uning millionlab zarralari kosmosda meteorlar oqimi sifatida aylana orbita bo'ylab harakat qila boshlaydi. Yer har 33 yilda shunday meteorlar oqimi orbitasini kesib o'tadi.

    Yer yuzasiga yetib kelgan meteor «meteorit» deb ataladi. U yerga og'irlik kuchi bilan tushadi. Moloddan avvalgi 467 yilda Qadimgi Rimda meteorit tushgani qayd etilgan. Qadimgi Rim tarixchilari buni muhim voqea sifatida solnomalarga raqam etishgan.

     Dunyoda osmon jismlarini kashf etish sirning oshkor bo'lishiga o'xshaydi. Asteroidlar ham xuddi shunday kashf qilingan.

    Titsius va Bode degan ikki olim turli vaqtda, Mars — Mirrix bilan Yupiter — Mushtariy o'rtasida qandaydir sayyora bo'lishi kerak, degan bir xulosaga kelishdi, chunki bu ikki sayyora urtasidagi masofada qandaydir ochiq joy bor edi. Shuning uchun bir necha munajjimlar bu sayyorani izlashga kirishib ketishdi.

1801 yilda haqiqatan ham o'sha joyda Serera deb nom olgan sayyora topildi. Lekin uning diametri, bor-yo'gi, 600 mil.dan iborat. Olimlar, u kichik sayyoralar guruhiga mansub bo'lishi kerak, degan qarorga kelishdi va izlanishlarni davom ettirishdi.

    Bir oz vaqt o'tgach, eng kattasi Sereradan ikki marta kichik bo'lgan yana uchta sayora kashf etildi. Munajjimlar bu to'rt sayyora qaysidir bir noma'lum sayyora portlashi natijasida hosil bulgan to'rt bo'lak, degan xulosaga kelishdi. Ammo o'n besh yillik muttasil izlanishlardan so'ng bir munajjim yana bir kichik sayyorani izlab topdi va izlanishlar davom ettirildi.

   1890 yilga kelib 300 ta kichik sayyora topildi, 1890 va 1927 yillar oraligida esa ulardan yana 2000 tasi kashf etildi. Asosan, Mars va Yupiter o'rtasidagi fazoda Quyosh atrofida aylanadigan bu kichik sayyoralar asteroidlar nomini oldi.

   Hisob-kitoblarga qaraganda, ularning soni 100 000 taga yetadi, ulardan ayrimlari juda kichik bo'lgani uchun topish ancha mushkul bo'lgan. Ayrimlarining ko'ndalang o'lchami bir necha yuz metr, xolos, ularning umumiy massasi Yer massasining arzimas qisminigina tashkil etadi.

   Asteroidlariing paydo bo'lishi to'g'risidagi farazga ko'ra, ular Yupiter yo'ldoshi portlashi natijasida hosil bo'lgan parchalardir.